บ้านพิพิธภัณฑ์ไทดำ บ้านนาป่าหนาด ตั้งอยู่ที่ ตำบลเขาแก้ว อำเภอเชียงคาน จังหวัดเลย ชาวบ้านนาป่าหนาดเป็นคนเชื้อสายไทดำ หรือไทชงดำ หรือไทโซ่ง ชาวไทดำเป็นกลุ่มชาติพันธุ์อีกกลุ่มหนึ่งที่ได้เข้ามาเพิ่มเติมสีสันให้แก่อำเภอเชียงคาน จังหวัดเลย นับแต่อดีตมาตั้งแต่ครั้งรัชกาลที่ 5 ในสมัยที่ไทยทำสงครามปราบฮ่อในดินแดนเชียงขวางและสิบสองจุไท ซึ่งปัจจุบันนี้อยู่ในประเทศสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว (สปป.ลาว) และประเทศเวียดนาม ชาวไทดำบ้านนาป่าหนาดถูกอพยพโยกย้ายเข้ามาอยู่ในประเทศไทยโดยกองทัพสยามตั้งแต่ครั้งนั้น ชาวไทดำมีรากฐานวัฒนธรรมเริ่มต้นที่แคว้นสิบสองจุไท หรือสิบสองเจ้าไท อันหมายถึง เมือง 12 เมืองของชาวไท มีทั้งชาวไทดำ ไทขาว ไทเหลือง และไทแดง แคว้นสิบสองจุไทในอดีตตั้งอยู่ในประเทศลาว บริเวณแขวงหัวพัน พงสาลี และเชียงขวาง อีกทั้งยังมีหลายเมืองที่ตั้งอยู่ในภาคตะวันตกเฉียงเหนือของประเทศเวียดนาม เมืองเดียนเบียนฟู และอีกหลายๆ เมืองในย่านนั้น แคว้นสิบสองจุไทเป็นแคว้นที่เป็นเมืองสามฝ่ายฟ้า คือรอบด้าน 3 ด้าน ล้วนเป็นเมืองที่กล้าแข็งกว่า ทั้งฝ่ายเวียดนาม ฝ่ายสยาม และฝ่ายล้านช้าง ดังนั้นการดำรงคงอยู่ของเมืองจึงขึ้นอยู่กับการยินยอมส่งส่วยให้กับเมืองใหญ่เหล่านั้น ในสมัยกรุงธนบุรี ฝ่ายสยามกำลังกล้าแข็ง รบกับลาวได้รับชัยชนะ พอดีกับฝ่ายเวียดนามกำลังประสบปัญหาภายใน กองทัพสยามจึงสามารถบุกเข้าไปถึงสิบสองจุไท และได้กวาดต้อนครัวชาวไทดำเข้ามาอยู่ในราชอาณาจักรสยามในพื้นที่หลายๆ แห่ง เช่น เขาย้อย จังหวัดเพชรบุรี และบ้านนาป่าหนาด อำเภอเชียงคาน จังหวัดเลย แห่งนี้ และในปัจจุบันชาวไทดำบ้านนาป่าหนาดอยู่อาศัยในเมืองไทยมาแล้วนับร้อยปี หนุ่มสาวชาวไทดำในวันนี้กลายเป็นคนรุ่นที่ 4 ที่ได้กลายเป็นคนไทยไปแล้วโดยสมบูรณ์ ในชุมชนไทดำบ้านนาป่าหนาดยังคงรักษาหลายสิ่งหลายอย่างเอาไว้ได้ เช่น การทอผ้าสวยงามลักษณะต่างๆ ผ้าเปียวหรือผ้าสไบใช้ในการทำภารกิจหลากหลาย ผ้าซิ่น ผ้านุ่งลวดลายของชาวไทดำ ตุ้มนก ตุ้มหนู บ้านอนุรักษ์ทรงไทดำ เครื่องประดับประกอบพิธีกรรมซึ่งสามารถเอาไปทำเป็นโมบายประดับตกแต่งได้หลากหลาย พิธีกรรมต่างๆ ก็ยังคงพยายามรักษาเอาไว้ และสิ่งที่น่าชื่นชมอีกอย่างหนึ่ง ก็คือแซปาง คือการละเล่นสนุกสนานของขาวไทดำที่ในประเทศไทยมีอยู่ในพื้นที่นี้แห่งเดียวเท่านั้น หมู่บ้านวัฒนธรรมไทดำบ้านนาป่าหนาด ก่อตั้งขึ้นเมื่อปี พ.ศ.2539 โดย อาจารย์เพชรตะบอง ร่วมกับชาวบ้าน บ้านนาป่าหนาดในการจัดสร้างขึ้นเพื่อให้เป็นแหล่งที่เผยแพร่ข้อมูลด้านวัฒนธรรมและวิถีชีวิตรวมทั้งประวัติ ความเป็นมาของชนชาวไทดำ บ้านนาป่าหนาด และเนื่องจากมีผู้ที่สนใจศึกษาค้นคว้าเกี่ยวกับบ้านนาป่าหนาดเป็นจำนวนมาก อาทิ ประวัติความเป็นมาของหมู่บ้านประเพณีวัฒรธรรม วิถีชีวิตความเป็นอยู่อาจมาเป็นการส่วนตัว หรือหมู่คณะแบบเป็นทางการ ก็มีบางครั้งพักอยู่ในหมู่บ้านเป็นเวลานาน มีทั้งชาวไทยและชาวต่างประเทศ หมู่บ้านวัฒนธรรมไทดำบ้านนาป่าหนาดเป็นหมู่บ้านที่มีลักษณะเป็นหมู่บ้านสาธิตความเป็นไทดำทั้งหมด ไม่ว่าจะเป็นกิจกรรม หรือการ ดำเนินชีวิตต่างๆ ของชาวไทดำให้ผู้ที่เข้าเยี่ยมชมได้เห็นภาพจริง